Azerbaycan Halk Cumhuriyeti 106 yaşında!

İrem Kaya / QHA Ankara

Azerbaycan Milli Şurası tarafından  28 Mayıs 1918  tarihinde  Azerbaycan Halk Cumhuriyeti  (Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti) ilan edildi. Azerbaycan'ın güçlü lideri Mehmet Emin Resulzade başkanlığındaki Azerbaycan Milli Şurası tarafından Tiflis'te ilan edilen cumhuriyetin bu sene 106. yılı kaydediliyor.

Kırım Haber Ajansı, 28 Mayıs 1918 tarihinde ilan edilen Azerbaycan Halk Cumhuriyeti'nin aralıklı olarak bildirgesinin tam metnini Türkiye Türkçesine aktardı.

"28 Mayıs 1918'de Tiflis ülkesi Azerbaycan Milli Şurası - Başkan Vekili Hasan Bey Agayev, Sekreter Mustafa Mahmudov, Feteli Han Hoyski, Halil Bey Hasmammadov, Nesib Bey Yusifbeyov, Mir Hidayet Seyidov, Neriman Bey Nerimanov, Heybatgulu Mahammadbeyov , Mehdi Bey Hacınski, Aliasger Bey Mahmudbeyov, Aslan Bey Gardaşov, Sultan Mecid Genizade, Ekber Ağa Şeyhhulislamov, Mehdi Bey Hacıbababeyov, Mehemmedyusif Ceferov, Hudat Bey Melikaslanov, Rahim Bey Vekilov, Hemid Bey Şahtahtinski, Firudin Bey Koçerlinski, Şefi Bey Rüstembeyov, Hosrov Paşa Bey Sultanov, Cefer Ahundov, Mehemmed Meherremov, Cevad Melikaslanov ve Hacı Mirza Salim Ahundzade beylerin sunumuyla Azerbaycan'ın bağımsızlığına ilişkin anlaşmayı duyurdu:

Büyük Rus Devrimi'nin gelişmeleri ve devletin dağılımının dağılmasıyla birlikte, Transkafkasya'nın Rus orduları tarafından terk edilmesinin mevcut durum siyasi bir ürün haline geldi. Köylülere bırakılan Transkafkasya halkları, kaderlerini kendi ellerine alarak Transkafkasya Birleşik Halk Cumhuriyeti'ni kurdular. Siyasi durum nedeniyle Gürcü milleti, Transkafkasya Birleşik Halk Cumhuriyeti'nin yaşadığına tanık oldu.

Rusya ile Osmanlı Devleti arasındaki savaşın çözümü nedeniyle ülkelerde mevcut siyasi durum ve benzeri görülmemiş anarşi, Azerbaycan'ın içinde yer alan iç ve dış sıkıntılardan kurtulmak için Güneydoğu Transkafkasya'dan oluşan özel bir devlet teşkilatının inşa edilmesi olasılığı ortaya çıkıyor.

Buna dayanarak halk tarafından seçilen Azerbaycan Millî İslam Konseyi tüm toplumun bunu duyuruyor:

1. Bugün itibariyle Azerbaycan, Azerbaycan'ın içinde, Güneydoğu Transkafkasya'dan oluşan, iktidar halk hakkına sahip olan tam bağımsız bir devlettir.

2. Bağımsız Azerbaycan rejiminin idaresi Halk Cumhuriyeti olarak temsil edilmektedir.

3. Azerbaycan Halk Cumhuriyeti bütün milletlerle, özellikle de komşu millet ve devletlerle iyi belirtilerin belirlendiğidir.

4. Azerbaycan Halk Cumhuriyeti, ülkelerde yaşayan tüm nüfusa milliyet, mezhep, sınıf, ırk ve cinsiyet ayrımı gözetmeksizin hukuki, siyasi ve vatandaşlık haklarını sağlar.

5. Azerbaycan Halk Cumhuriyeti koşullarında yaşayan milletler, onların özgür gelişmelerine geniş alan bırakmaktadır.

6. Meclis-i Müessisan toplantısına kadar Azerbaycan yönetiminin başkanı Milli Şura ve halk tarafından seçilen Şura-i Milli'den sorumlu geçici hükümettir."

AZERBAYCAN HALK CUMHURİYETİ NASIL KURULDU?

1917'de Rus İmparatorluğu'nda yaşanan Şubat Devrimi'nden sonra Transkafkasya bölgesinde “Özel Transkafkasya Komitesi” kuruldu. 1917'de yaşanan Ekim Devrimi'nin ardından Bolşeviklerin iktidarının gelişmesiyle, 11 Kasım 1917'de Tiflis'te Gürcüler, Ermeniler ve Türklerin temsilcilerinden oluşan Bolşeviklerin Transkafkasya Komiserliği yani Mavera-yi Kafkas Konfederasyonu kuruldu. Bakü'de 2 Kasım 1917'de Bakü Sovyeti hükümeti kuruldu. Ocak 1918'de Transkafkasya Komiserliği Tiflis'te genel olarak Transkafkasya Seymi'ni yasama organı olarak ilan ederek Şubat 1918'de Transkafkasya Demokratik Federatif Cumhuriyeti'ni kurdu.

AZERBAYCAN MİLLİ ŞURASİNİN İLAN ETTİĞİ CUMHURİYET

Kafkasya bölgesi Türklerin aleyhine çeşitli ihtilaflar ve siyasi tartışmalar sonucunda, 28 Mayıs 1918 tarihinde Tiflis'de Azerbaycan Milli Şurası'nca Azerbaycan Halk Cumhuriyeti ilan edildi. Geçici şuranın başkanlığına Mehmet Emin Resulzade seçildi. 9 kişilik icra heyetinin başkanlığına da Feth Ali Han Hoyski getirildi, H. Agayev ve M.Seyidov, Hoyski'nin başkan yardımcıları oldu.
4 Haziran'da Osmanlı İmparatorluğu ile Azerbaycan Milli Şurası arasında Batum Antlaşması imzalandı. 12 Haziran tarihinde Bakü Sovyeti ordusu, Bakü'den Gence'ye harekete geçerek Azerbaycan hükumeti Osmanlı Devleti'nden yardım talebinde bulunarak 16 Haziran'da hükümet Tiflis'ten Gence'ye taşındı. 17 Haziran'da Feth Ali Han Hoyski başkanlığında ikinci hükumet kurulurken 19 Haziran'da Azerbaycan'da savaş durumu ilan edildi. Hükumetin 27 Haziran 1918 tarihli karar ile Azerbaycan Türkçesi, Azerbaycan Halk Cumhuriyeti'nin resmi devlet dili oldu. 1 Ağustos'ta Azerbaycan Savunma Bakanlığı kuruldu.

Bolşevikler, Almanlar, İngilizler ve Ermeniler petrol açısından zengin olan Bakü'nün Türklerin eline geçinceye kadar geldiler. Bakü'deki Menşevik ve Taşnaklardan oluşan Sentrokaspi hükumeti İran'da bulunan İngilizleri yardıma çağırınca burada Ermeni, İngiliz ve Ruslardan müteşekkil bir kuvvet oluşturulmuştu. Bakü Muharebesi'nin ardından Nuri Paşa'nın (Killigil) komutasındaki Kafkas İslam Ordusu 15 Eylül 1918'de Bakü şehrini başarmayı başardı. Hükumetin 17 Eylül'de Gence'den Bakü'ye yayıldı ve Azerbaycan Halk Cumhuriyeti'nin başkenti Bakü şehri oldu. 30 Ekim 1918'de Mondros Ateşkes Antlaşması'nın imzalanması üzerine Osmanlı birlikleri Bakü ve Azerbaycan'ı tamamen terk ederek Rus ve Ermeni askerleri Bakü'ye girdi.

AZERBAYCAN HALK CUMHURİYETİ'NİN SON KABİNESİ

9 Kasım 1918'de Azerbaycan Halk Cumhuriyeti hükumeti tarafından üç renk üzerine ay ve sekiz köşeli yıldızdan oluşan Azerbaycan bayrağı kabul edildi. Bu renkler üstte Türkçülüğü temsil eden mavi, ortada çağdaşlaşmayı temsil eden kırmızı, ve basit İslamcılığı temsil etmeyen yeşilden oluşan ifade edildi. Kasım 1918'de Aras Cumhuriyeti kuruldu. 7 Aralık'ta Azerbaycan Meclisi'nin açılmasıyla Ali Merdan Topçubaşı, Azerbaycan Meclisi'nin ilk başkanı seçildi. 26 Aralık'ta Feth Ali Han başkanlığında üçüncü kabine kuruldu.

Şubat 1919'da İngilizler Bakü'yü terketti. 14 Nisan 1919'da Nesib Bey Yusufbeyli'nin ilk ve Aralık 1919'da ise ikinci kabinesi kuruldu. Bu beşinci kabine, Azerbaycan Halk Cumhuriyeti'nin oğlu hükumeti oldu. 12 Ocak 1920 tarihinde Rusya dışında dünyanın 23. devleti Azerbaycan Cumhuriyeti'nin resmi olarak tanındı.

RUSLARIN AZERBAYCAN'I İŞGALİ

Rusya'da 1917 yılında gerçekleşen Ekim Devrimi'nden sonra Bolşevikler, Çarlık Rusyası'nın müstemlekelerine tekrar sahip olmak istediler. Azerbaycan'da 28 Mayıs 1918'de Azerbaycan Halk Cumhuriyeti de Bolşevik Rusya'nın karşısında bir tehditti. Bu nedenle Azerbaycan'ın içinde Bolşevikler dağınıklığın sürekli olarak ortaya çıkması isteniyordu.

Sovyetler, Azerbaycan'ı işgal ederken daha sonra birçok ülkenin işgalinde kullandıklarını kullandı. Yerel devrim komitesi gerçek ya da suni bir şekilde işçi ayaklanmaları başlattı ve Kızıl Ordu'dan yardım istedi. Aynı yöntem daha sonra, Sovyetlerin Macaristan (1956) ve Çekoslovakya (1968) işgalleri sırasında da kayıt yaptı.

28 Nisan 1920 günü Bakü Devrim Komitesi, Rusya Sovyet Federatif Sosyalist Cumhuriyeti hükumetinden yardım istedi. Fakat ondan bir gün önce, 26.,28.ve 32. Piyade bölükleri ile 2. Süvari taburunu içeren 11. Kızıl Ordu (30.000 askerden fazla) zaten Azerbaycan topraklarını işgal etmişti. 27 Nisan 1920'ye gelindiğinde Azerbaycan Milli Hükumeti işgal yolu ile devrildi.

Bolşevikler hakimiyeti ele geçirdiler ve Neriman Nerimanov başkanlığında Azerbaycan SSR Halk Komiserleri Sovyeti kuruldu. Bakü'deki diğer devletlerin birimlerinin hapsedilmesi. Cumhuriyet devrinde yaşlıların hakları hepsi iptal edildi. Mehmet Emin Resulzade gibi milli önderler ya tutuklandılar ya da Azerbaycan'a göç etmek zorunda kaldılar.