Rus tarihçi Sen, Don kozakları ile Kırım Hanlığı arasındaki gerçek ilişkileri anlatacak

AKMESCİT/SİMFEROPİL, 18.07.2011 (QHA) – Rus tarihçi Prof. Dr. Dmitriy Sen, 20 Temmuzda Akmescit’in İsmail Gaspıralı Kütüphanesinde “Don ve Kuzeybatı Kafkasya Kozaklarının 17. Yüzyılın 2. Yarısı-18.Yüzyılın Başında Karadeniz Bölgesi Müslüman Ülkeleriyle İlişkileri” kitabını tanıtacak.

Sen, bu kitapta ilk kez Don ve Kuzeybatı Kafkasya kozaklarının Karadeniz bölgesi Müslüman toplulukları ve devletleri arasındaki ilişkileri anlattı. Sen, Rus İmparatorluğu ve Sovyet tarihçiliğinde kozakların daima Müslüman komşularıyla savaş halinde bulunduğuna dair yaklaşımın Moskova merkezli olduğunu kaydederek bu yaklaşımı reddediyor. Sen, kozakların Kırım Hanlığı ve Osmanlı’ya karşı tutum sergilemelerinin söz konusu olmadığını öne sürüyor. Sen, kozakların her zaman kendi menfaatleri kapsamında hareket ettiklerini ve bu menfaatlerin bazen Rusya devletinin menfaatlerine uymadığını kaydetti.

Dmitriy Sen, çalışmasında kozaklar ile Kırım Hanlığı arasındaki ilişkilerde çatışmaların olmamasına özel dikkat çekiyor. İlişkilerin incelenmesi 17. yüzyılın 2. yarısında Don ordusunda meydana gelen sosyal ve dini durumdan başlıyor. Sen’e göre Don kozakları ile Müslüman komşuları arasında yakınlaşmanın sebepleri, Stepan Razin başkanlığındaki kozak devrimin kaybedilmesi, eski gelenek taraftarları ile Partik Nikon reformları taraftarları arasındaki sert çatışma, Rus çarının Don Kozaklarının iç yönetimine müdahalesi oldu. Sen’e göre Don Kozakları, 17. yüzyılın ortasında, 1620 yılında Kalgay Şahin Giray’ın Osmanlı’ya karşı isyanını destekleyen, 1648 yılında Kırım Hanlığı ile birlikte Lehistan-Litvanya Birliği’ne karşı savaşan Zaporijya kozaklarına göre Kırım Hanlığı ile yakınlaşmaya daha az hazır idi. Ancak 17. yüzyılın sonunda durum değişti. Moskova, Kozakların işlerine aktif olarak karışınca Don Kozakları Zaporijya kozaklarına kıyasla Kırım Hanlığı ile daha çok yakınlaşmaya hazır olduklarını sergilemeye başlamışlardı. Bunun için 17.-18.yüzyılları sınırında Zaporijya ve Don Kozakları Kırım Hanlığı ve Osmanlı’nın menfaatleriyle ortak menfaatler tespit ettiler.

Dmitriy Sen’e göre Don Kozakları ile Kırım Hanlığı arasındaki ilişkileri ilk olarak Don Kozak Stepan Razin (1630-1671) kurmaya çalışmıştı. 1680’li yıllarının ortasında resmi Ortodoks Hristiyan taraftarları Don ordusunun Rusya’ya bağlanmasını, eski gelenek taraftarlarının ise Kırım Hanlığına ümit bağlaması sonucunda Don’da dini bölünmenin gerçekleşmesi ve siyasi bölünmenin meydana gelmesiyle Don Kozakları ile Kırım Hanlığı arasında ilişki kurma konusu tekrar gündeme geldi. Eski gelenek taraftarları, Rusya’nın Patrik Nikon’un reformlarından sonra şerefini kaybettiğinden eminlerdi. Onların Kırım Hanı hakkındaki fikri değişmişti. Don kozaklarının Kırım Hanına karşı tutumunu, kitabın 114.-115.sayfalarında yer alan Don kozakları aksakalı K. Çurnosov’un açıklaması yansıtıyor. Çurnosov, “Kırım Hanı ile savaşmamız için hiçbir sebep yok. Bizim Kırım’a kendi tutumumuz var. Şimdiki Kırım Hanı Moskova’daki çarlarımızdan iyidir”.

Don Kozaklarının merkezi olan Zapolyansk şehrinin 1689’da yıkılmasının ardından eski gelenek taraftarları toplu olarak Kırım Hanlığı topraklarına göç etmeye başlamışlardı. Aileler halinde Kırım’a göç eden kozaklar, kendi göçlerini İncil’de anlatılan “akın” olarak değerlendirirlerdi. Dmitriy Sen, kozakların Rusya’dan Kuzey Kafkasya’da bulunan Kuma ve Agrahan nehirleri üzerinden göç ettiklerini belirtti. 18.yüzyılın başında kozakların ana göç noktası Kuban nehri oldu. Bunun sonucunda Kuma ve Agrahan kozak toplulukları Kuban’da, hükümdar olarak Kırım Hanını kabul eden yeni kozak toplumunu kurdular.

Kozakların Don nehrinden Kırım Hanlığı’na bir sonraki akını 1709’da, Kondratiy Bulavin başkanlığındaki isyanın basılmasından sonra gerçekleştirildi. Dmitriy Sen, bu olayı Zaporijya Kozaklarının desteklediği Hetman İvan Mazepanın mağlubiyeti gibi Rus Çarlığının kozaklara vurduğu darbe ile bağlıyor. Deli Petro’nun Don ve Ukrayna kozaklarını dağıtması kozakların Kırım Hanı’nın idaresine geçmelerinin en önemli sebebi oldu. Deli Petro’nun emriyle hem Don, hem Dnepr nehirlerine üzerinde asılmış kozakların bulunduğu sallar gezdirmişti. Sen’e göre Don Kozakların Kırım’a geçmesi planını Kondratiy Bulavin hazırladı, ancak Bulavin’in çar ordusuyla yaptığı çatışmada ölmesinden sonra bu planı en yakın yardımcısı İgnat Nekrasov gerçekleştirdi. Sen’e göre Nekrasov emrindeki kozakların Kuban’daki Kırım idaresine geçmesiyle ayrı kozak ordusu kurulmuştu. Kitapta Devlet Giray han’ın bu orduya kolaylık sağladığı ve Rusya’nın kaçak kozakların iadesi taleplerini reddettiği belirtiliyor.

Böylelikle Kırım Hanlığı’nda Kırım’ın 1768-1774 savaşı sonunda Rusya tarafından işgal edilmesine kadar Giray hanedanına hizmet veren büyük kozak toplumu kurulmuştu. Sen’e göre Nekrasov emrindeki kozaklar Kırım Hanlığı ordusunda en tehlikeli çatışmalara katılmışlar ve sık sık hanın muhafız birliği olarak savaşmışlardı.

Kitabın tanıtımına Dnipropetrovsk’taki Sosyal Araştırmalar Enstitüsü Müdürü tarihçi Doç. Dr. Vladislav Gribovskiy katılacak.

Osman Bayramaliyev

QHA