Baskılar altında ayakta kalmayı başaran Kırım Tatar gazeteciliği

Fikirleri ve eserleri ile Türk dünyası ve Kırım'ın düşünce hayatında önemli bir yeri olan İsmail Bey Gaspıralı’nın Tercüman Gazetesinin ilk nüshasını çıkardığı gün olan 10 Nisan, Kırım Tatar Gazetecilik Günü olarak kaydediliyor.

Türk dünyasında milli uyanışın büyük öncüsü, Kırım Tatarı münevver İsmail Bey Gaspıralı, Çarlık Rusyası’nın bütün yasaklarına rağmen 10 Nisan 1883’te Tercüman Gazetesi serüvenini başlattı. Gazetenin sloganı, bugün dahi Türk dünyası için şiar olan “Dilde, fikirde, işte birlik!” oldu. Gaspıralı'nın milli bir basın yayın organı teşkil edilerek tüm Türk topluluklarının birbirinden haberdar olması arzusuyla hazırladığı gazetenin ilk nüshası, 140 yıl önce bugün ilk kez basıldı.

Bahçesaray’da 2011 yılında düzenlenen Kırım Tatar Medyaları Konferansında, 10 Nisan tarihinde Kırım Tatar Gazetecilik Günü’nün kaydedilmesi kararı kabul edilmişti.

Nenkecan Dergisi Baş Editörü, ünlü Kırım Tatar gazeteci-yazar Zera Bekirova, Kırım Haber Ajansına verdiği demeçte, 18 Mayıs 1944 Sürgününden sonra Sovyet rejiminin baskılarına rağmen Kırım Tatar gazeteciliğinin ne şekilde faaliyetlerini sürdürdüğünü, vatana döndükten sonra Kırım Tatar gazeteciliğinin nasıl geliştiğini ve Rus işgali şartları altında çalışan Kırım Tatar gazetecilerin durumunu anlattı.

13 YIL SÜREN SESSİZLİK

Kırım Tatar halkı, 1944’te Kırım’da, sürgün edildikten sonra uzun süre Kırım Tatarca hiçbir yayının çıkmadığına dikkat çeken gazeteci, Sürgün dönemindeki Kırım Tatar gazetecilik faaliyetlerini şöyle anlattı:

“Sürgünde 1944’ten 1957 yılına kadar Kırım Tatarca hiçbir yayın yoktu. Ne gazete, ne dergi. Hiçbir şey basılmadı. 13 yıl süren bir sessizlik oldu diyebiliriz. ‘Kırım Tatar’ ifadesi bile yasak olduğu için Kırım Tatarlara ait gazete veya radyonun olması söz konusu bile değildi. Ancak 1 Mayıs 1957’de Kırım Tatar dilinde ‘Lenin Bayrağı’ isimli gazete yayımlanmaya başladı. Tabii ki o dönemde gazetenin ismi farklı olamazdı. O zaman tüm gazetelerin ismi; Lenin Yolu, Lenin Nuru ve benzer ifadelerden ibaretti. Kırım Tatarlarına da ‘Lenin Bayrağı’ isimli gazete çıkarmayı teklif ettiler. 

KIRIM TATARCA BASILAN GAZETEDE “KIRIM” KELİMESİ YASAKTI

O dönemde bu gazete, dünyada Kırım Tatarca çıkan tek gazeteydi. Bu gazetenin ilk birkaç sayısında çok küçük yazılarla ‘Kırım Tatar dilinde yayımlanmıştır’ açıklaması vardı. Fakat 2-3 sayıdan sonra bu yazı kaldırıldı. İlk sayıda ‘Kırım Tatarca’, ‘Kırım Tatar edebiyatı’ gibi ifadeler yer almıştı ama 5-6 sayıdan sonra tüm bu ifadeler yerine ‘Tatar dili’, ‘Tatar edebiyatı’ gibi ifadeler kullanılmaya başladı. Gazete, Kırım Tatar dilinde çıkıyordu ancak ‘Kırım Tatarca’ demek yasaktı. Halkın çoğu bu gazetenin basılmasını büyük mutlulukla karşıladı. İnsanlar, Kırım Tatarca gazete okuyabileceğiz diye sevindi. ‘Lenin Bayrağı’ halkı birleştiren bir yayın oldu. Halk için bir okul, arşiv oldu diyebiliriz. Gazete, ağır bir sansür altında çıkıyordu. Sovyet Birliği’nde çıkan birçok gazetede ‘yasak kelimeler listesi’ vardı. Normal gazetelerde bu liste 50-100 kelimeden oluşurken, ‘Lenin Bayrağı’ gazetesinin listesinde 400-500 kelime yer alıyordu. Yani listede yer alan kelimelerin gazetede kullanılması yasaktı. Kırım kelimesinden başlayarak birçok kelime yasaktı. Hatta bazı durumlarda bu yasak saçma bir seviyeye ulaşıyordu. Mesela coğrafik ad olan ‘Karadeniz’ kelimesi yasaktı. ‘Bulut’, ‘dağlar’ kelimelerinin kullanılmasına bile izin verilmiyordu. Bir metinde ‘dağları özledim’, ‘denizi özledim’ diye ifadeler geçtiğinde hemen demek ki ‘Karadenizi özledin, Çatırdağ’ı özledin’ denilerek bu metnin gazetede basılmasına izin verilmiyordu. 

“LENİN BAYRAĞI” SAYESİNDE KIRIM TATAR FOLKLORU KORUNDU

‘Lenin Bayrağı’ çok katı bir sansür altında, çok zor şartlarda basılıyordu. Ama yine de sansür olmasına rağmen o dönemdeki Kırım Tatar gazetecileri halka bir şeyler ulaştırmaya çalıştılar. Hiçbir çare kalmadığı zaman onlar ‘Ağız Yaratıcılığı Hazinesi’ başlığı altında ayda birkaç defa halk folklorundan bir şeyler yayımlıyorlardı. O zaman Kırım Tatar masalları, efsaneleri, destanları bilen büyükler çoktu. Onların anlattıklarını kaydederek yayımlıyorlardı. Böylece ‘Lenin Bayrağı’ sayesinde Kırım Tatar folkloru korundu. 

GAZETE SAYESİNDE KIRIM TATAR DİLİ ÖĞRENİLİYORDU

Ayrıca gazetede sözlük diye bir bölüm vardı. Her sayıda 10,15,20 kelimeye yer veriliyordu. Kırım Tatarca eğitim veren okullar olmadığı için çocuklar bu sözlükler sayesinde Kırım Tatarca kelimeler öğreniyordu. Ben de mesela Kırım Tatar edebi dilini ‘Lenin Bayrağı’ gazetesinden öğrendim diyebiliriz.

“YILDIZ” DERGİSİ SÜRGÜNDE BASILAN 2. KIRIM TATARCA YAYIN OLDU 

Daha sonra 1977 yılında ‘Yıldız’ dergisi basılmaya başladı. Sürgün döneminde Kırım Tatarca çıkan 2. yayın oldu. ‘Yıldız’ edebiyat dergisiydi. Ancak o da çok sert sansür altında yayımlanıyordu. Onunda yasak kelime, yasak şair, yazar listesi vardı. Dergide birçok Kırım Tatar şair, yazarın eserleri basılmıyordu. Kırım Tatar edebiyat dergisi olmasına rağmen yabancı yazarların eserleri yayımlanıyordu. Elbette onların da Kırım Tatarcaya çevrilmesinde bir sakıncası yok. Fakat bu bir Kırım Tatar edebiyat dergisiydi… Yine de tüm yasaklara rağmen, çok zor şartlar altında bu 2 yayın çıkmaya devam etti.

KIRIM TATARLARINA YÖNELİK BASKILARDAN BAHSETMEK YASAKTI

Lenin Bayrağı gazetesinde milli mücadele, 18 Mayıs Sürgünü hakkında yazmak kesinlikle yasaktı. Gazetede örneğin Afrika, Amerika’daki baskılar hakkında haberler çıkıyordu ama kendi halkımızın baskı altında olmasını yazamıyorduk. 

Ben gazetede 1988 yılında çalışmaya başladım. O zamanlar yavaş yavaş bazı şeylere izin verilmeye başlanmıştı. Kırım Tatar milli mücadelesi, Kırım’a geri dönüş, 18 Mayıs Sürgünü hakkında yazmaya başlamıştık. 

MİLLİ HAREKET AKTİVİSTLERİ EL YAZMASI YAYINLAR ÇIKARIYORDU

Ama o zamana kadar tüm bunlar yasak altındaydı. Bu yüzden milli hareket iştirakçileri el yazması yayınlar çıkarıyordu. Örneğin Novorossiysk bölgesinde yaşayan milli mücadele iştirakçileri ‘Köz Yaşı’ adlı bir gazete çıkarıyordu. Kopyalar el yazısı ile yazılıp dağıtılıyordu. Daha sonra 80’li yılların sonuna doğru ‘Avdet’, ‘Kasevet’ gazeteleri çıkmaya başladı.”

KIRIM’A DÖNDÜKTEN SONRA KIRIM TATARCA YAYINLARIN SAYISI ARTTI

Kırım Tatarları vatanına dönmeye başladıktan sonra Kırım’da yayınlanmaya başlayan gazeteler hakkında bilgi veren Zera Bekirova, “90’lı yıllarda halk vatana geri dönmeye başladığında Kırım’da ‘Yeni Dünya’ ve ‘Dostluk’ gazeteleri yayımlanmaya başlamıştı. ‘Dostluk’ daha sonra adını ‘Kırım’ olarak değiştiri. Ve daha sonra bağımsız bir yayın olarak faaliyetine devam ettiği için daha serbest yazabiliyorlardı.” dedi

Bağımsız Ukrayna döneminde (1990-2014) Kırım’da gazetecilerin özgürce her konuda yazabildiklerini belirten Bekirova, “Her şeyi yazıyorduk. Yine de örneğin ‘Yeni Dünya’ gazetesi devlete bağlı olduğu için her zaman bir sansürden geçiyordu. Ama mesela Kırım’gazetesi bağımsız bir yayındı ve özgürce her konuyu ele alıyordu.” diye anlattı.

KIRIM'DA AÇILAN BİRÇOK YAYIN İŞGALDEN SONRA YARIMADAYI TERK ETMEK ZORUNDA KALDI

2005’te Kırım’da Kırım Tatar Meydan radyosu yayınlanmaya başlamıştı. 1944 Kırım Tatar Sürgününün 62. yıl dönümü olan 18 Mayıs 2006 tarihinde Akmescit’te Kırım Haber Ajansı faaliyete başlamıştı. Eylül 2006 yılında Kırım’da ilk Kırım Tatar televizyon kanalı ATR açılmıştı. Daha sonra 2013 yılında ART’ye bağlı olarak Kırım Tatar çocuk kanalı Lale kurulmuştu.

2014’te Kırım’ı işgal ettikten sonra Rusya, Kırım Tatar televizyon kanalı ATR, Lale, Kırım Haber Ajansı, Meydan Radyosu, Avdet ve diğer Kırım Tatar yayınlarına lisans vermedi. Birçok kuruluş ve gazeteci, işgalci yönetimin uyguladığı baskılar nedeniyle yarımadayı terk etmek zorunda kaldı. Yarımadada kalanlar ise işgal şartlarına uymak zorunda kaldı. Rus mevzuatına göre sayısı 999 adet şeklinde çıkan gazete veya dergi lisans olmadan da basılabiliyor. Bu yasaya dayanarak bazı gazete ve dergiler işgal altındaki Kırım’da lisans olmadan işlerini devam ettirmeye çabalıyor. 

“KIRIM'DA FAALİYETLERİNİ SÜRDÜREN GAZETECİLER İŞGAL ŞARTLARINA UYMAK ZORUNDA”

Rusya Kırım’ı işgal ettikten sonra yarımadada özgür gazetecilik diye bir şeyin kalmadığını belirten Zera Bekirova, Rus işgali şartları altında çalışan Kırım Tatar gazetecilerinin durumu konusunda şu açıklamalarda bulundu:

“Ben her zaman ilk Kırım Tatar gazetesi olan ‘Tercüman’ gazetesiyle kıyaslama yapıyorum. ‘Tercüman’ gazetesinin ilk sayısına bakıldığına İsmail Bey Gaspıralı'nın yaşadığı dönem ve şartlara uygun makaleler yazdığını görüyoruz. Yani gazeteyi korumak, yayınlanmasını sağlamak için bazı şeyleri yazmaya mecbur kalmıştı. Şu an da aynı durumdayız. Devlet tarafından finans edilen gazeteler elbette söylenenleri yapmak zorundalar. Başka seçenek yok. Bundan dolayı gazeteler bu şartlar altında yayımlanıyor. Tabii ki hiçbir özgürlük yok. Kırım’daki baskılar konusunda şu an ancak yurttaş gazeteciler yazıyor. Ama ‘devlete’ bağlı olan yayınlar baskılar, aramalar ile ilgili haberler yapmıyor."

NENKECAN KADIN DERGİSİ

Baş editörlüğünü yaptığı ve kurucularından biri olduğu Kırım Tatar dilinde ve Latin alfabesiyle yayımlanan Nenkecan kadın dergisi hakkında konuşan Zera Bekirova, “Bizim dergimiz 12 yıldır yayınlanıyor. Daha çok kültür konularında yazıyoruz. Hedefimiz; tüm Türk Dünyası’na yayılmak. Ukrayna döneminde lisansımız vardı. Ama işgalden sonra Rus lisansına geçmedik. Çünkü lisans aldıktan sonra birçok sınırlama gelecekti, bunu istemedik. Dergimizde edebiyat, medeniyet, folklor, halk ustaları, ressamlar, sanatçılar hakkında makaleler yazılıyor. Siyaset konularına girmediğimiz için sansür de pek yok. Fakat yine de biz de devamlı takip altındayız.” dedi.